Posypywanie głów popiołem to symbol żałoby i pokuty. Znany jest w wielu tradycjach – przytaczają go w Starym Testamencie w Księgach Jonasza i Joela, starożytnej Grecji i Egipcie, w tradycyjnych obrzędach arabskich. Stosowały go plemiona indiańskie, gdzie obrządki związane z ogniem były ważnym elementem szamańskich rytuałów. Popiół w tradycji żydowsko-chrześcijańskiej reprezentuje nietrwałość i ulotność ludzkiego życia, oznacza też żałobę i ból. Ale popiół oznacza też oczyszczenie i zmartwychwstanie. Bóg stworzył Adama i Ewę z prochu ziemi a przez Chrystusa i jego śmierć odrodził człowieka do nowego życia.
Tradycja sypania na głowę popiołu podczas liturgii Środy Popielcowej pojawił się w Kościele w XI w. Papież Urban II oficjalnie wprowadził go do obrządku w 1099 r. A sama nazwa Środa Popielcowa zostala oficjalnie wprowadzona w 1570 r.
Popiół pochodzi ze spalenia zeszłorocznych palm wielkanocnych, wierni pochylają głowy, na które kapłan sypie szczyptę na znak pokuty. Towarzyszą temu słowa „prochem jesteś i w proch się obrócisz” lub „nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię”.
Środa popielcowa rozpoczyna Wielki Post, który potrwa aż do świąt Wielkanocy.